Aandachtspunten in de RJ

Ook voor jongeren in de RJ geldt: seksueel gedrag is gedrag net als elk ander gedrag. De bespreking hiervan zal dus vooral geïntegreerd moeten zijn in de reguliere werkwijze. Bijvoorbeeld: als onderdeel van het individuele zorgplan, bij cliëntbesprekingen en teamvergaderingen. Als er sprake is van seksueel probleemgedrag dan volgt dit in principe ook de gangbare bespreekroute van elk probleemgedrag.

Jongeren in de Residentiële Jeugdzorg hebben extra positieve bekrachtiging nodig van gezond seksueel gedrag. Dit kan door gedrag te benoemen maar ook door er niets over te zeggen. Hiermee straalt de professional uit dat het gedrag oké is. Geef zo nodig informatie over lichaamsbeleving, ervaringskennis van andere jongeren en praktische zaken.

Aandachtspunt in de Residentiële Jeugdzorg is: hoe geef je ruimte aan ‘groen’ gedrag dat niet op de groep mag plaatsvinden (context)? Kun je praktische oplossingen bedenken waar het wél kan, zonder dat het (extra) risico’s met zich meebrengt? Zo niet, dan is het van belang op beleidsniveau te bespreken hoe ‘groen’ gedrag in de context gefaciliteerd of mogelijk gemaakt kan worden en hoe de begeleiding hier vervolgens pedagogisch adequaat op kan reageren.

In de praktijk blijkt regelmatig dat professionals/ begeleiders in de RJ elk seksueel gedrag van een jongere, van wie bekend is dat hij/zij ervaring heeft met seksueel geweld, snel schadelijk vinden. Zij beoordelen het criterium zelfrespect vaak als (zeer) negatief. Hetzelfde seksuele gedrag dat bij jongeren buiten de RJ groen beoordeeld wordt, krijgt binnen de RJ een gele of zelfs rode vlag. Het seksuele gedrag wordt ontraden of verboden. Het is belangrijk om als professional/begeleider steeds te kijken naar de actuele situatie en het concrete gedrag bij het beoordelen, en niet naar eerdere traumatiserende ervaringen. Het gedrag wordt niet minder oké omdat de jongere gezien wordt als ‘kwetsbaar’. Wel kan het nodig zijn met het Vlaggensysteem te reflecteren op eerdere seksuele ervaringen, om op die manier de jongeren een kader te geven om over deze ervaringen na te denken. De jongere helpen bij het duiden van deze ervaringen kan hen helpen deze beter te plaatsen, en kan hen meer duidelijkheid geven.  

De pedagogische reactie bij jongeren met gedragsstoornissen vraagt in het bijzonder om nauwe afstemming met het team, omdat veel structuur en overeenstemming in de aanpak nodig is, evenals duidelijkheid over de consequenties van ongewenst gedrag. In het algemeen is voor jongeren met psychiatrische problematiek een aanpak op maat nodig, die afgestemd is op de specifieke kwetsbaarheden van de jongere. Daarbij moet er aandacht blijven voor het belang van een positieve benadering van seksualiteit en experimenteerruimte die nodig is voor een gezonde seksuele ontwikkeling.

Positieve bekrachtiging van gezond seksueel gedrag is bij jongeren met een LVB erg belangrijk. Bekrachtig het gedrag dat (wel) oké is door dit te zeggen en/of werk. Bij de pedagogische reactie moet rekening gehouden worden met de beperkte kennis, de cognitieve en sociaal emotionele ontwikkeling en met het beperkte leervermogen. Bij deze doelgroep is duidelijke, concrete uitleg (bijvoorbeeld werken met picto’s), het gebruik van eenvoudig woordgebruik, afwisseling, visualisatie en veelvuldige herhaling belangrijk, mede omdat de overdracht van het geleerde naar andere situaties beperkt is. Informatie moet praktisch, kort en simpel worden overgebracht, waarbij het belangrijk is om aan te sluiten bij de belevingswereld van de jongeren met een LVB.

Een belangrijke handelingsstrategie bij een gele vlag voor begrenzing van het gedrag dat niet oké is, is afleiden: dit kan bijvoorbeeld inhouden dat je (non-)verbaal reageert of dat je de jongere uit de situatie haalt en tot rust laat komen op een andere plek. Beschrijf bij een rode of zwarte vlag het gedrag dat niet oké is en leg uit wat het effect is op de betrokkenen en degene die het gedrag stelt. Dit kan bij jongeren met een beperking ook op een non-verbale manier.

Normaal gezien schuift bij herhaling van het grensoverschrijdende gedrag de vlag op van kleur. Zo wordt gedrag dat aanvankelijk een gele vlag kreeg, rood als betrokkenen het toch opnieuw vertonen Op dezelfde manier krijgt rood gedrag bij herhaling een zwarte vlag. De onderliggende gedachte is dat de betrokkenen weten dat ze te ver gaan en toch, deze keer bewust, over de grens gaan.

Er is een uitzondering hierop wat betreft de verschuiving van rood naar zwart als het leervermogen van een jongere beperkt is, jongeren geen taalbegrip en/of geen inzicht in grenzen hebben, bijvoorbeeld door een verstandelijke beperking of trauma. Herhaald grensoverschrijdend gedrag blijft in die situaties ‘rood’. Als zij grensoverschrijdend gedrag opnieuw stellen, worden ze opnieuw met dezelfde reactie geconfronteerd als de eerste keer. Alleen op deze manier kunnen zij langzaam leren wat er wel en niet mag.

Soms is een reactie op korte termijn op het seksuele gedrag van een jongere onvoldoende. De eerste reactie dient opgevolgd te worden door pedagogisch handelen op de langere termijn. Onderliggende problemen of risicofactoren worden met deze korte termijn reactie niet beïnvloed. Vraag je bij een gele, rode en zwarte vlag af of er factoren zijn die het gedrag uitlokken en/of in stand houden. Zoek aanknopingspunten om positief seksueel gedrag te stimuleren. Het maken van een gedragsanalyse helpt hierbij.

Soms is een reactie op korte termijn op het seksuele gedrag van een jongere onvoldoende. De eerste reactie dient opgevolgd te worden door pedagogisch handelen op de langere termijn. Onderliggende problemen of risicofactoren worden met deze korte-termijnreactie niet beïnvloed. Daartoe is het goed een (behandel)plan op te stellen. Het Vlaggensysteem Residentiële Jeugdzorg kan helpen bij verschillende pedagogische doelstellingen op de langere termijn. Hieronder zie je de belangrijkste aandachtspunten in het kader van pedagogisch handelen op langere termijn voor de residentiële jeugdzorg.